Kanałopatie- co kryje się za tym medycznym terminem?

Kanałopatie to choroby uwarunkowane genetycznie, których podłoże leży w zaburzeniu funkcjonowania kanałów jonowych znajdujących się w kardiomiocytach- komórkach serca. Stały rytm serca generowany jest przez skurcze mięśnia sercowego powstające w wyniku tworzenia się potencjału czynnościowego. Potencjał ten tworzy się w sposób kontrolowany w wyniku napływów jonów przez specjalne kanały zlokalizowane w błonach komórkowych. Na cały proces składa się faza depolaryzacji i repolaryzacji. Odpowiednie długości tych faz warunkują prawidłowe skurcze serca. Jakiekolwiek odstępstwa w procesie generownia potencjału czynnościowego mogą doprowadzać do groźnych arytmii. Na prawidłowy przepływ jonów zarówno do wnętrza jak i na zewnętrz komórki ma wpływ budowa kanałów, czyli w pewnym znaczeniu pomostów między środowiskiem wewnątrz i zewnątrzkomórkowym.
W kanałopatiach dochodzi do zaburzenia na poziomie genu, gdzie mutacja powoduje nieprawidłową budowę białka lub kilku białek wchodzących w skład kanału powodując w ten sposób dysfunkcję transferu jonów. W przypadku nieprawidłowego transportu jonów może dochodzić do zaburzeń rytmu serca. Same kanałopatie występują bez choroby strukturalnej serca (np. zaburzenia w budowie serca), większość z nich nadal jest intensywnie badana i niestety niewyjaśniona. Wspólnym mianownikiem tych schorzeń jest duże ryzyko wystąpienia nagłego zgonu sercowego u osób młodych (przed 40 rokiem życia).

Do kanałopatii zaliczamy:

• zespół wydłużonego QT,
• zespół Brugadów,
• zespół krótkiego QT,
• zależny od katecholamin wielokształtny częstoskurcz komorowy.

Zaburzenia genetyczne będące podłożem tych wad wykryto dość niedawno, a niektóre z tych zespół zostały po raz pierwszy opisane w prasie medycznej w ostatnich 10 latach. 

Najczęstszą kanałopatią jest zespół długiego QT (log QT syndrom, LQTS). Znaleziono aż 13 różnych mutacji w genach kodujących białka kanałów potasowych, wapniowych i sodowych pełniących ważną rolę w generowaniu impulsu elektrycznego, którego wynikiem jest skurcz serca. Prawidłowy odstęp QT wynosi dla mężczyzn <450ms, dla kobiet <460 ms. Ostęp QT to odległość w zapisie EKG mierzona od początku załamka Q do końca załamka T. Czas jego trwania i morfologia zapisu na elektroradiogramie (EKG) odpowiada depolaryzacji i repolaryzacji komór. Zatem jakiekolwiek zmiany w tym odstępie będą miały wpływ na przebieg fazy skurczu mięśnia sercowego. To następnie przekłada się na zwiększenie prawdopodobieństwo wystąpienia groźnych dla życia komorowych zaburzeń serca. Najczęstszą arytmią w przebiegu tej kanałopatii jest torsades de pointes. Może być on przyczyną omdleń i nagłego zgonu sercowego. Kanałopatię tę można podzielić na wrodzoną (zaburzenie kanałów wapniowych) lub nabytą (działanie leków wydłużających QT). Duże ryzyko zgonu związane z arytmią występuje u dzieci, u których QT przekracza 0,6 s, współistniejące zmiany morfologii innego ważnego odcinka na zapisie pracy serca- ST, bradykardia, blok przedsionkowy mogą dodatkowo zwiększać to ryzyko. W jednostce tej ogromną rolę odgrywają leki, które mogą dodatkowy wydłużać odstęp QT. Należą do nich między innymi: (antybiotyki, leki przeciwdepresyjne, leki przeciwpsychotyczne, diuretyki, hormony, leki antyarytmiczne). Są to leki kategorycznie przeciwskazane u osób z tym rozpoznaniem. W przypadku wrodzonego LQTS ważna jest identyfikacja wszystkich członków rodziny i stała opieka kardiologiczna. U ok. 40% osób z rozpoznaniem LQTS wrodzonym nie występują objawy kliniczne. Natomiast u 30-35% pierwszym objawem jest omdlenie, utrata przytomności, często z zatrzymaniem krążenia u osób w pełnym zdrowiu. Natomiast najczęściej objawy występują podczas wysiłku fizycznego, silnych emocji czy głośnego bodźca dźwiękowego. W diagnozowaniu zespołu wydłużonego QT pomocna jest skala Schwarza i Mossa, która obejmuje kryteria w obrębie badania EKG (czas trwania odstępu QT, rodzaj arytmii, charakter załamka T, częstość rytmu), objawów (omdlenia, występowanie wrodzonej głuchoty) oraz wywiadu rodzinnego, który zawsze ma duże znaczenie w chorobach o podłożu genetycznym. Na postawie sumy przyznanych punktów w poszczególnych kryteriach określane jest prawdopodobieństwo występowania kanałopatii.

fot. pantherstock

Drugim biegunem w obrębie tych patologii jest zespół skróconego QT. Głównymi jego objawami są omdlenia, zaburzenia rytmu serca (zarówno nadkomorowe – migotanie przedsionków, jak i komorowe – migotanie komór). Ta ostatnia arytmia jest niebezpieczna dla życia pacjenta, dlatego aby skutecznie uchronić pacjentów przed nagłym zgonem sercowym stosuje się u nich implantację kardiowertera-defibrylatora (ICD).

Inną ciekawą jednostką, w której dochodzi do upośledzenia kanałów jonowych jest zespół Brugadów. Patofizjologia tego zespołu związana jest z zaburzeniem w kanałach sodowych wewnątrz serca. Nieprawidłowość ta przekłada się na spadek pobudliwości serca i większej skłonności do arytmii, w tym niebezpiecznych zaburzeń komorowych, mogących się kończyć nagłym zatrzymaniem krążenia. Szacuje się, że zespół ten może być przyczyną aż 12% nagłych zgonów sercowych. Dokładna liczba nie jest znana, gdyż nie wykonuje się za każdym razem badań genetycznych potwierdzających występowanie tej patologii. Choroba ujawnia się zazwyczaj w 30-40 roku życia, w przeważającej części u mężczyzn (ok. 80%). Do czynników wyzwalających objawy należy alkohol, spadek poziomu cukru, kofeina, leki psychotropowe oraz antydepresyjne. Podstawowym narzędziem służącym do postawienia podejrzenia tej kanałopatii jest badanie EKG. Podobnie jak w przypadku zespołu skróconego QT leczenie farmakologiczne jest nieskuteczne. Jedyne skuteczne zabezpieczenie pacjentów przed nagłym zatrzymaniem krążenia jest wszczepienie układu ICD.

Kolejną rzadką kanałopatią jest polimorficzny katecholaminergiczny częstoskurcz komorowy (arytmia związana z adrenaliną). W tej patologii dochodzi do zaburzenia w obrębie kanałów potasowych. Częstoskurcz ujawnia się w okresie młodzieńczym, są podobne do objawów w przebiegu innych kanałopatii: omdlenia, kołatania serca, nagłe zatrzymanie krążenia. W diagnostyce ważną rolę odgrywa test wysiłkowy oraz badanie EKG Holter. Leczenie obejmuje farmakoterapię włączając leki antyarytmiczne takie jak beta-blokery. 

Kanałopatie- trudne jednostki do diagnostyki 

Kanałopatie nie są jednostkami często rozpoznawalnymi. Wynika to między innymi z konieczności wykonywania badań genetycznych oraz objawów, które mogą towarzyszyć innym częstszym patologiom serca. Warto jednak pomyśleć o tych chorobach szczególnie gdy podobne objawy występują u kilku członków rodziny oraz występują powtarzające się omdlenia, kołatania serca oraz utraty przytomności. Jednostki te są nadal wnikliwe badane, poszukiwane są mutacje odpowiedzialne za nieprawidłową budowę kanalów jonowych. Nadal jednak są to patologie, których nie jesteśmy w stanie wyleczyć przyczynowo, a jedynie zabezbieczyć pacjenta przed niebezpiecznymi arytmiami oraz złagodzić uciążliwe objawy.