Spis treści:

1. Epidemiologia
2. Obraz kliniczny
3. Szczepionki przeciwko rotawirusom
4. Skuteczność i bezpieczeństwo stosowania
5. Rekomendacje do szczepienia przeciwko rotawirusom
6. Przeciwwskazania do szczepień
7. Schemat rutynowego szczepienia niemowląt
8. Wybór szczepionki
9. Sytuacje szczególne

Epidemiologia

Rotawirusy są jedną z najczęstszych przyczyn ostrych nieżytów żołądkowo-jelitowych u dzieci w pierwszych 3-5 latach życia. Szacuje się, że do 5. roku życia 80% dzieci przechodzi zakażenie rotawirusowe. U 1 na 7 chorych dzieci objawy są tak nasilone, że wymagają pilnej pomocy lekarskiej. 1 na 70 chorych dzieci wymaga hospitalizacji. W przebiegu zakażeń rotawirusowych zdarzają się nawet przypadki śmiertelne, które np. w USA są szacowane na około 1 na 200.000 zachorowań.

Typowym okresem najczęstszych zachorowań jest okres od późnej jesieni do wczesnej wiosny. Budowa serologiczna wirusa sprawia, że możliwe jest ponowne zakażenie innym szczepem wirusa u dziecka, które przebyło już jedno zakażenie rotawirusowe. Zakażenia szerzą się bardzo łatwo w zbiorowiskach dzieci, ponieważ w kale osoby zakażonej jest bardzo dużo cząstek wirusa (100 miliardów na 1 gram stolca!), a zakaźność występuje jeszcze przed pojawieniem się pierwszych objawów choroby.

Rotawirusy powodują zwykle zachorowania o bardziej burzliwym przebiegu niż inne wirusy zakażające przewód pokarmowy dzieci. Badania kliniczne wykazują, że etiologia rotawirusowa stanowi aż 30-50% przyczyn biegunek wśród dzieci wymagających hospitalizacji z powodu ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego. Zmniejszenie liczby zakażeń rotawirusowych jest więc potencjalnie bardzo korzystne zarówno dla zdrowotności dzieci, jak i dla systemu opieki zdrowotnej.

Obraz kliniczny

Okres wylęgania jest krótki i wynosi od 1 do 3 dni. Objawy zaczynają się ostro - najczęściej gorączką i wymiotami. Szczególnie typowe są uporczywe wymioty na początku choroby, które wyprzedzają pojawienie się biegunki o 24-48 godzin. Możliwe jest występowanie prodromalnych objawów nieżytu górnych dróg oddechowych. Gorączka jest dość wysoka, u 1/3 dzieci przekracza 39 stopni. Objawy nieżytu żołądkowo-jelitowego trwają zwykle od 3 do 8 dni. Biegunka jest najczęściej wodnista, z dużą liczbą wypróżnień na dobę (10-20). Możliwa jest domieszka krwi w stolcach oraz objawy odwodnienia i dyselektrolitemii.

W badaniach pomocniczych, pomimo, że jest to infekcja wirusowa, spotyka się podwyższenie wartości OB i CRP. U sporego odsetka dzieci z zakażeniem rotawirusowym występuje przejściowy wzrost aktywności aminotransferaz (AST i ALT). Nie świadczy to o powikłaniach choroby i nie wymaga szczególnego postępowania. Wartości aminotransferaz normalizują się wraz z ustępowaniem choroby zasadniczej.

Rotawirusy u dzieci, fot. panthermedia

Szczepionki przeciwko rotawirusom

Próby wprowadzenia do praktyki klinicznej skutecznej i bezpiecznej szczepionki przeciwko rotawirusom datują się jeszcze na lata 80-te XX wieku. Istniała już nawet wdrożona do praktyki szczepionka Rotashield, którą jednak wycofano z powodu doniesień o działaniach ubocznych - w grupie dzieci zaszczepionych obserwowano wzrost częstości wgłobień jelita.

W ostatnich latach zakończono badania kliniczne i dopuszczono do użytku dwie szczepionki nowej generacji, które wydają się być pozbawione działań niepożądanych. Są to: Rotarix (zawierająca żywy, atenuowany, ludzki szczep wirusa RIX4414, produkowany na linii komórek Vero) oraz Rotateq (zawierająca tzw. reasortant pięciu szczepów ludzkich i bydlęcych). Oba są przeznaczone do stosowania doustnego. Rotateq wymaga podania trzech dawek szczepionki, Rotarix został zarejestrowany w schemacie dwudawkowym.

Skuteczność i bezpieczeństwo stosowania

Badania kliniczne wykazały bardzo wysoką skuteczność szczepionki w zapobieganiu zachorowaniom (łącznie około 74%), a w szczególności - niemal 100% skuteczność w zapobieganiu zachorowaniom ciężkim, wymagającym hospitalizacji. Przy jednoczesnym stosowaniu z innymi szczepionkami nie wykazano zmniejszenia skuteczności tych szczepionek po dodatkowym podaniu doustnej dawki szczepionki Rotarix lub Rotateq. Także rodzaj karmienia (naturalne lub sztuczne) nie wpływał na efekt immunizacji. Dosyć ograniczone są dane dotyczące szczepień u dzieci urodzonych przed 37 tygodniem ciąży, ale dostępne wyniki na małych grupach dzieci urodzonych w przedziale 25-36 tydzień ciąży, sugerują skuteczność około 70%, czyli podobną jak w grupie dzieci donoszonych.

Ocena działań ubocznych została dokonana w dużych badaniach populacyjnych obejmujących grupy nawet ponad 70.000 dzieci. Nie wykazano zwiększonej częstości wgłobień jelit, ani innych poważnych objawów ubocznych. Dotyczy to zarówno badań w grupie dzieci donoszonych jak i u wcześniaków. Najczęstsze objawy uboczne po szczepieniu to rozdrażnienie dziecka i przejściowy brak apetytu, jak również (rzadziej) łagodna biegunka, wzdęcie brzucha lub zwracanie pokarmu.

Rekomendacje do szczepienia przeciwko rotawirusom

Aktualnie większość światowych grup ekspertów, na czele z amerykańskim AAP (American Academy of Pediatrics), zaleca stosowanie szczepienia przeciwko rotawirusom jako rutynowego szczepienia dla każdego zdrowego niemowlęcia. Uzasadnieniem do takiego stanowiska jest:

• duża skuteczność szczepienia,
• bezpieczeństwo stosowania szczepionki,
• wyraźne korzyści zdrowotne i ekonomiczne w populacjach objętych powszechnymi szczepieniami.

Przeciwwskazania do szczepień

Głównym przeciwwskazaniem jest ewentualna ciężka nadwrażliwość na podaną wcześniej dawkę szczepionki rotawirusowej. Podobnie jak przy innych szczepionkach żywych należy zachować szczególną ostrożność u dzieci z pierwotnymi i wtórnymi niedoborami odporności. Czasowym przeciwwskazaniem jest aktualnie toczący się nieżyt żołądkowo-jelitowy, lub inna ostra choroba infekcyjna. Ostrożność zaleca się także u dzieci po przebytym incydencie wgłobienia, lub przy potwierdzonej wadzie przewodu pokarmowego sprzyjającej wgłobieniu.

Nie należy rozpoczynać szczepienia u dzieci w wieku powyżej 12 tygodni. Chodzi o to, aby cykl szczepień zakończyć przed 24 tygodniem w przypadku Rotarixu lub przed 32 tygodniem w przypadku Rotatequ. Podawanie szczepionki u dzieci starszych niż 24-32 tygodnie może zwiększać ryzyko działań ubocznych ze strony przewodu pokarmowego.

Schemat rutynowego szczepienia niemowląt

Optymalny wiek rozpoczęcia szczepień to 6-12 tydzień, razem ze szczepieniem DTP i ewentualnymi szczepieniami dodatkowymi (HiB, pneumokoki).

Przy podawaniu preparatu Rotateq zaleca się podanie 3 dawek doustnych w odstępach 4-10 tygodni, tak aby zakończyć cykl trzech szczepień najpóźniej do 32 tygodnia życia dziecka.

Przy podawaniu preparatu Rotarix zaleca się podanie 2 dawek doustnych w odstępie minimum 4 tygodni, tak aby druga dawka była podana maksymalnie do 24 tygodnia (podawany przez producenta optymalny czas podania drugiej dawki – przed 16 tygodniem życia)

Wybór szczepionki

Nie ma żadnych danych uzasadniających przewagę jednego typu szczepionki nad drugim. Oba preparaty (Rotarix i Rotateq) należy traktować równoprawnie. Wybór preparatu należy do lekarza.

Sytuacje szczególne

1. Nie wykazano istotnych interakcji z innymi szczepionkami. W szczególności zbadano, że szczepionki przeciw rotawirusom mogą być podawane jednocześnie ze szczepionkami DTaP, HiB, IPV, HBV oraz przeciwko meningokokom i pneumokokom.
2. Można szczepić dzieci urodzone przedwcześnie – zaleca się analogiczny schemat jak u dzieci urodzonych o czasie, pod warunkiem, że dziecko jest w stanie stanie stabilnym, bez obciążeń chorobowych i jest w wieku co najmniej 6 tygodni.
3. Można szczepić dzieci zamieszkujące we wspólnym gospodarstwie domowym z osobami o obniżonej odporności. Zaleca się jedynie staranne mycie rąk przez osoby mające kontakt z kałem dziecka przez okres około 1 tygodnia po pierwszej dawce szczepionki.
4. Można szczepić dzieci zamieszkujące we wspólnym gospodarstwie domowym z kobietami ciężarnymi.
5. Jeżeli dziecko bezpośrednio po doustnym podaniu szczepionki zwróci lub wypluje większość preparatu dopuszczalne jest dodatkowe podanie podczas tej samej wizyty pojedynczej dawki zastępczej. Eksperci podkreślają jednak, że zależy to od indywidualnych okoliczności, a generalnie nie ma danych na temat efektów podania dawki mniejszej lub większej niż zawarta standardowo w szczepionce.
6. Jeżeli dziecko świeżo zaszczepione zostało hospitalizowane nie ma potrzeby podejmowania szczególnych działań pod kątem ewentualnego rozsiewu wirusa szczepionkowego.