Spis treści:

1. Szczepienia ochronne
2. Szczepienia ochronne – szczepienia dodatkowe
3. Zakażenia haemophilus influenzae
4. Zakażenia streptococcus pneumoniae
5. Zakażenia neisseria meningitidis
6. Krztusiec (koklusz) – szczepionka acellularna

Szczepienia ochronne

Szczepienia ochronne są podstawowym narzędziem w zwalczaniu chorób zakaźnych. Za najważniejsze uważa się szczepienia zawarte w kalendarzu szczepień obowiązkowych, do których w naszym kraju zalicza się szczepienia przeciwko:

• gruźlicy
• wirusowemu zapaleniu wątroby typu B
• błonicy
• tężcowi
• krztuścowi (kokluszowi)
• polio
• odrze
• śwince
• różyczce

Oprócz powyższych szczepień istnieje duża grupa chorób, którym można zapobiec poprzez przeprowadzenie szczepień dodatkowych. Główny Inspektor Sanitarny, który określa w Polsce zasady przeprowadzania szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym, rekomenduje wszystkim lub wybranym grupom pacjentów dodatkowe szczepienia przeciwko następującym chorobom:

• wirusowe zapalenie wątroby typu A
• zakażenia spowodowane przez Haemophilus influenzae grupy B
• zakażenia spowodowane przez Streptococcus pneumoniae
• zakażenia spowodowane przez Neisseria meningitidis gr. C
• kleszczowe zapalenie mózgu
• grypa
• ospa wietrzna

Wśród dodatkowych zaleceń spotyka się również sugestie zakupienia we własnym zakresie nowszych typów szczepionek zamiast stosowanych rutynowo starszych preparatów (np. acellularna szczepionka przeciwko krztuścowi w miejsce szczepionki pełnokomórkowej).

Szczepienia ochronne – szczepienia dodatkowe

Zagadnienie szczepień dodatkowych (zalecanych) wywołuje wiele kontrowersji i pytań ze strony rodziców. Wiele osób boi się nadmiernej stymulacji dziecka licznymi szczepionkami. Z drugiej strony spotyka się też rodziców naciskających na przeprowadzanie wszystkich możliwych, dodatkowych szczepień. Wielu rodzicom wydaje się (niesłusznie!), że szczepienia zalecane powinny być wykonane u każdego dziecka, a powodem umieszczenia ich na liście dodatkowej są tylko względy finansowe, to jest brak środków pozwalających na zakup szczepionek dla całej populacji. Na poparcie tej tezy przywołuje się kalendarze szczepień rekomendowanych w najbogatszych krajach świata (np. w USA), gdzie przykładowo zaleca się szczepienie każdego dziecka przeciwko ospie wietrznej oraz przeciwko zakażeniom Streptococcus pneumoniae.

Rozszerzenie kalendarza szczepień, fot. panthermedia

W niniejszym opracowaniu szczegółowo omówione zostaną szczepienia dodatkowe, nie będące składnikiem kalendarza szczepień obowiązkowych. Postaramy się wskazać, które z nich powinny być wykonane u każdego dziecka, a które należy ograniczyć do dzieci z określonych grup ryzyka. Ponadto przedstawione zostaną potencjalne zagrożenia wynikające z zachorowania na chorobę zakaźną nie objętą masowymi szczepieniami obowiązkowymi.

W pierwszej części opracowania omówimy dodatkowe szczepienia przeciwko wybranym chorobom bakteryjnym, do których należą:

• zakażenia spowodowane przez Haemophilus influenzae grupy B
• zakażenia spowodowane przez Streptococcus pneumoniae
• zakażenia spowodowane przez Neisseria meningitidis
• zakażenia pałeczką krztuśca (szczepionka acellularna).

Druga część poświęcona będzie chorobom wirusowym: ospie, grypie, kleszczowemu zapaleniu mózgu oraz wirusowemu zapaleniu wątroby typu A.

Zakażenia haemophilus influenzae

Pałeczka Haemophilus influenzae jest bakterią często spotykaną w górnych drogach oddechowych. Znanych jest 6 typów serologicznych tej bakterii, oznaczanych literami od A do F. Większość szczepów Haemophilus influenzae jest składnikiem normalnej flory bakteryjnej jamy nosowo-gardłowej człowieka. Wśród nich istnieją jednak bardzo chorobotwórcze tzw. szczepy otoczkowe - zaliczane do typu B (Haemophilus influenzae typ B - HiB).

Zakażenie HiB jest szczególnie niebezpieczne u dzieci do lat 3. Może ono spowodować bardzo poważne, zagrażające życiu infekcje: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, posocznicę, zapalenie płuc lub grożące ciężką niewydolnością oddechową - zapalenie nagłośni. HiB jest jedną z trzech najczęstszych przyczyn zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i posocznicy u dzieci. W krajach, które wprowadziły masowe szczepienia przeciwko HiB zaobserwowano radykalny spadek zachorowań na ciężkie zakażenia spowodowane tą bakterią.

Polska jest jednym z niewielu krajów europejskich nie uwzględniających tego szczepienia w kalendarzu szczepień obowiązkowych. Należy przypuszczać, że w najbliższych latach to szczepienie zostanie wprowadzone do kalendarza powszechnych szczepień obowiązkowych, bowiem korzyści z jego wprowadzenia wydają się być zdecydowanie wyższe niż związane z tym ewentualne koszty.

Szczepionki dostępne w Polsce

• ACT-HiB (Aventis Pasteur),
• Hiberix (Glaxo SmithKline),
• PedvaxHiB (MSD)

W szczepionkach skojarzonych HiB znajduje się w preparatach: Infanrix hexa (Glaxo SmithKline), Infanrix IPV + HiB (Glaxo SmithKline), Procomvax (MSD), TETRActHib (Aventis Pasteur).

Schemat szczepienia

3 dawki w pierwszym roku życia. Najlepiej podawać razem z trzema dawkami DTP (od 2 miesiąca życia, co 6 tygodni). Konieczna jest 1 dawka przypominająca w 16-18 miesiącu życia (razem z dawką przypominająca DTP + polio). Jeżeli chcemy uodpornić dziecko w wieku 2-5 lat, które nie było szczepione jako niemowlak, wystarcza 1 dawka szczepionki.

Szczepienia zalecane

Zdecydowanie zalecamy to dodatkowe szczepienie dla każdego zdrowego niemowlaka.

Zakażenia streptococcus pneumoniae

Dwoinka zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae, popularna nazwa: "pneumokok") jest częstą przyczyną infekcji u dzieci. Streptococcus pneumoniae powoduje głównie zapalenia płuc i zapalenia ucha środkowego. Ponadto może powodować zapalenia zatok, posocznicę, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenia wsierdzia i stawów. Szacuje się, że Streptococcus pneumoniae jest przyczyną 60-80% wszystkich bakteryjnych zapaleń płuc, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Pneumokokowe zapalenia płuc i opon mózgowo-rdzeniowych maja zwykle dość ciężki przebieg.

Rozszerzenie kalendarza szczepień, fot. panthermedia

W naszym kraju szczepienie przeciwko pneumokokom zaleca się dzieciom powyżej 2 roku życia, chorującym na przewlekłe choroby mogące obniżać odporność (zespół nerczycowy, przewlekłe choroby serca i płuc, cukrzyca, choroba Hodgkina, stosowanie leków immunosupresyjnych) oraz dzieciom po zabiegu usunięcia śledziony. Najbardziej popularne szczepionki polisacharydowe (zawierające 23 najczęstsze antygeny) są dosyć słabo immunogenne, z tego powodu szczepienia tymi preparatami są skuteczne dopiero powyżej 2 roku życia.

Od roku 2000 istnieją także tzw. szczepionki koniugowane, zawierające 7 głównych antygenów pneumokoków (pneumococcal conjugate vaccine - PCV), które są skuteczne u dzieci już od 2 miesiąca życia. W rekomendowanym w USA kalendarzu szczepień ochronnych zaleca się rutynowe szczepienie przeciwko pneumokokom (szczepionką PCV) wszystkich zdrowych dzieci od 2 miesiąca życia. Zalecany w USA schemat szczepienia to podanie 3 dawek co 6 tygodni (razem z DTP + HiB) + 1 dawka przypominająca w wieku 12-15 miesięcy. Zdaniem epidemiologów amerykańskich w populacjach dzieci szczepionych przeciw pneumokokom zaobserwowano znamienny spadek zachorowań na zapalenia płuc, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenia ucha środkowego.

W Polsce przeważa opinia że szczepienie to powinno być ograniczone do opisanych powyżej tzw. grup ryzyka. Przemawia za tym głównie fakt, że w naszym kraju nadal dostępne są tylko szczepionki polisacharydowe, mało skuteczne u niemowląt. Szczepionki koniugowane (Prevnar®) mogą być sprowadzane na indywidualne zamówienie. Wraz ze zwiększająca się dostępnością szczepionek przeznaczonych dla niemowląt należy oczekiwać poszerzenia zaleceń do ich stosowania.

Szczepionki dostępne w Polsce – wyłącznie szczepionki polisacharydowe

• Pneumo 23 (Aventis Pasteur)
• Pneumovax 23 (MSD)

Schemat szczepienia:

Polisacharydowe: jednorazowo. Koniugowane (Prevnar®): 3 dawki podstawowe w 2, 4 i 6 miesiącu + dawka przypominająca w 12-15 miesiącu

Nasza rekomendacja:

Na dzień dzisiejszy szczepienie dostępnymi w Polsce szczepionkami polisacharydowymi jest wskazane tylko w wymienionych powyżej grupach ryzyka. U dzieci zdrowych brak wskazań do rutynowego doszczepiania.

Zakażenia neisseria meningitidis

Neisseria meningitidis (tzw. meningokok) jest obok Haemophilus influenzae i Streptococcus pneumoniae jedną z trzech najczęstszych przyczyn bakteryjnych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci. Śmiertelność w meningokokowym zapaleniu opon wynosi ok. 15%. Bakteria ta może być też przyczyną śmiertelnej w 30-60% przypadków posocznicy, przebiegającej z uszkodzeniem nadnerczy i masywną skazą krwotoczną.

Większość przypadków zakażeń meningokokowych w naszym kraju to zakażenia typem B. Typy A i C powodują natomiast rzadziej spotykane zachorowania epidemiczne (duża liczba chorych w krótkim czasie - w określonym, niewielkim terenie). W Polsce zachorowania epidemiczne występowały ostatnio na Pomorzu Zachodnim i Środkowym.

Niestety z uwagi na specyficzną budowę antygenów bakteryjnych Neisseria nie udało się jak dotąd wyprodukować skutecznej (odpowiednio immunogennej) szczepionki przeciwko typowi B tej bakterii. Zakażenia typami A i C są z kolei na tyle rzadkie, że w większości krajów nie rekomenduje się rutynowego stosowania tych szczepionek.

Szczepionki dostępne w Polsce

• NeisVac-C (Baxter): tylko przeciwko grupie C - od 2 miesiąca życia
• Polisacharydowa szczepionka meningokokowa A+C (Aventis Pasteur): przeciwko grupom A i C - od 18 miesiąca życia

Schemat szczepienia

Niemowlęta: 3 dawki w odstępach co najmniej 1 miesiąc. Powyżej 1 roku życia: jednorazowa dawka (wystarcza na 3 lata).

Szczepienia zalecane

Z uwagi na fakt, że większość zachorowań w Polsce to zakażenia typem B, przeciwko któremu nie ma jeszcze szczepionki, nie ma wskazań do rutynowego szczepienia zdrowych dzieci dostępnymi w Polsce szczepionkami przeciwko Neisseria meningitidis. Wyjątkiem są dzieci mieszkające na terenach gdzie występują liczne przypadki zakażeń spowodowanych typami A, lub C. Powinno się także szczepić dzieci po usunięciu śledziony.

Rozszerzenie kalendarza szczepień, fot. panthermedia

Krztusiec (koklusz) – szczepionka acellularna

Krztusiec (koklusz) jest chorobą spowodowaną zakażeniem pałeczką Bordetella pertussis. W przypadku zachorowania możliwe są liczne powikłania, których częstość szacuje się nawet na 20%. Należą do nich przede wszystkim zapalenia płuc oraz zaburzenia neurologiczne (encefalopatia krztuścowa). Powikłania są szczególnie częste i niebezpieczne u niemowląt. Krztusiec jest chorobą, której częstość występowania w Polsce wzrosła w ostatnich latach. Jest to spowodowane zbyt częstymi zwolnieniami ze szczepień oraz niepełną skutecznością stosowanej w naszym kraju szczepionki.

Zwolnienia ze szczepień są często spowodowane nasilonymi objawami niepożądanymi obserwowanymi po pierwszych dawkach szczepionki (gorączka, krzyk, a nawet drgawki). Za objawy niepożądane odpowiedzialny jest głównie pełnokomórkowy składnik szczepionki. Z tego powodu w większości krajów europejskich rutynowo stosuje się już tylko szczepionki acellularne (bezkomórkowe - DTaP). Wykazano, że przy znacznie mniejszej liczbie odczynów poszczepiennych szczepionki acellularne są co najmniej tak samo skuteczne we wzbudzaniu odporności przeciwko krztuścowi.

Szczepionki DTaP dostępne w Polsce

• Infanrix-DTPa (Glaxo SmithKline)
• Tripacel (Aventis Pasteur)
• DTaP Szczepionka SSI (Statens Serum Institut)

Acellularny antygen krztuśca zawierają także liczne szczepionki skojarzone, takie jak: Infanrix-IPV + HiB, Infanrix hexa, Infanrix penta, Pentaxim, DTaP-IPV Szczepionka SSI. 

Schemat szczepienia

Tak jak rutynowe szczepienie DTP szczepionką pełnokomórkową

Szczepienia zalecane

Jeżeli pozwalają na to możliwości finansowe rodziców, to zdecydowanie zalecamy zamianę tradycyjnej szczepionki DTP na jedną ze szczepionek acellularnych (DTaP).