Spis treści:

1. Enzym laktaza
2. Niedobór laktazy
3. Nietolerancja laktozy
4. Nietolerancja laktozy a alergia pokarmowa
5. Obraz kliniczny
6. Proces diagnozy
7. Tylko dieta?

W diecie człowieka mleko innych ssaków zajęło kluczowe miejsce już około 10 000 lat temu. Organizm człowieka posiadł zdolność do jego przetwarzania dzięki genowi pomotorowemu dla genu kodującego lakatazę (LCTp), który to umożliwia „bezpieczną” konsumpcję mleka oraz jego przyswajanie w organizmie, gdyż stanowi niezbędny element hydrolizy laktozy. Największe stężenie enzymu trawiącego – lakazy (LCT) – odnotowuje się u niemowląt, a w miarę wprowadzania do diety innych produktów i rozszerzania jej jego poziom spada. Problem obserwowany w dzisiejszych czasach w znacznym nasileniu – nietolerancja laktozy – obserwowany był już w czasach rzymskich, co nie zmienia faktu, że badania dotyczące jego podłoża genetycznego zostały przeprowadzone dopiero w II połowie XX wieku.

Enzym laktaza

Wewnątrzbłonowa lipoproteina jest enzymem, którego charakterystycznym miejscem występowania jest jelito cienkie, ma zasadnicze znaczenie z biologicznego punktu widzenia – odpowiada bowiem za rozkład cukru mlecznego, czyli laktozy, do galaktozy i glukozy. Aktywność tego enzymu jest zróżnicowana i zależna od odcinka jelita. Jej znaczenie jest kluczowe dla organizmu człowieka, gdyż w diecie ssaków to właśnie mleko jest pierwszym i zasadniczym pokarmem przed pojawieniem się w diecie innych składników pokarmowych.

U dorosłych osób obserwuje się obecność dwóch fenotypów, które świadczą o aktywności laktazy. Jeden z nich wiąże się z wysoką aktywnością LCT w ciągu całego życia, drugi natomiast pokazuje stopniowy spadek LCT wraz z rosnącą liczbą lat życia. Drugi rodzaj fenotypu jest identyfikowany w populacji około 70% osób dorosłych.

Niedobór laktazy

Z klinicznego punktu widzenia wyróżnia się trzy typy określające stan niedoboru laktazy u człowieka.

Alaktacja – jest wrodzonym niedoborem laktazy, czyli całkowitym jej brakiem w organizmie. Jest to zjawisko występujące dość rzadko i stanowi swego rodzaju błąd metaboliczny, o zróżnicowanych objawach klinicznych (np. w postaci biegunek). W sytuacji kiedy alaktacja jest stwierdzona klinicznie, konieczne jest stosowanie się do całkowicie bezlaktozowej diety przez całe życie.

Hipolaktacja – obserwowany u dorosłych, pierwotny niedobór laktazy, określany jest jako stan naturalny u znacznej części populacji osób dorosłych i szacunkowo może dotykać około 37% społeczeństwa polskiego. Jest to rodzaj niedoboru wynikający bezpośrednio z naturalnego procesu, jakim jest utrata aktywności laktazy, następującego wraz z wiekiem u człowieka.

Wtórny niedobór laktazy – inaczej: nabyty niedobór laktazy, jest stanem, który może w toku swojego rozwoju doprowadzić do nietolerancji laktozy. Nabyty niedobór enzymu jest wynikiem działania czynników uszkadzających nabłonek kosmków jelitowych, bądź też innych schorzeń towarzyszących, takich jak choroba Leśniowskiego-Crohna, zapalenie jelita, choroba Whipple’a, zespół krótkiego jelita, infekcje żołądkowo-jelitowe, zakażenia pasożytami, celiakia, choroba Duhringa, alergia pokarmowa, a także przyjmowanie niektórych leków (w tym antybiotyków czy leków z kwasem acetylosalicylowym).

Nietolerancja laktozy

Mechanizm patologiczny w przypadku nietolerancji laktozy jest taki sam niezależnie od tego, jakie jest jego podłoże. Pojawiające się objawy kliniczne, z powodu braku możliwości trawienia oraz wchłonięcia laktozy, świadczą jednoznacznie o nietolerancji tego cukru mlecznego. Zaburzenia wchłaniania są efektem nieprawidłowo przebiegającego procesu trawienia, przez co zmniejszony jest transport przez błonę komórkową, co z kolei oddziałuje w sposób patologiczny na florę bakteryjną jelita.

Nietolerancja laktozy, fot. panthermedia

Nietolerancja laktozy a alergia pokarmowa

W odróżnieniu od braku możliwości trawienia laktozy, jak to występuje w sytuacji nietolerancji laktozy, alergia pokarmowa działa na bazie zupełnie innych mechanizmów. Dolegliwości występujące w alergii pokarmowej spowodowane są bowiem zadziałaniem czynnika alergizującego, czyli pobudzeniem układu immunologicznego i jego odpowiedzią. W chwili, kiedy do układu pokarmowego dostaje się alergen, organizm zaczyna produkować przeciwciała, które mają na celu unieszkodliwienie danego czynnika. We krwi pojawiają się immunoglobuliny E (IgE), których obecności nie stwierdza się w nietolerancji laktozy.

Obraz kliniczny

Istnieje grupa objawów, która jest charakterystyczna dla problemu nietolerancji laktozy. Jeśli po spożyciu pojawiają się problemy z biegunkami, wzdęciami, bólami brzucha, „przelewaniem” się w jamie brzusznej, oddawaniem nadmiernej ilości gazów czy nudnościami i wymiotami, konieczne jest pogłębienie diagnostyki w kierunku nietolerancji tego składnika pokarmowego. Stopień nasilenia objawów zależny jest od wielu czynników. Bardzo mylące bywa również oddalenie w czasie – objawy pojawiają się dopiero po kilku lub nawet kilkunastu godzinach po spożyciu, stąd często nie są one wiązane z laktozą.

Proces diagnozy

Pierwszym krokiem diagnozy jest wywiad lekarski, na podstawie którego specjalista decyduje o dalszym postępowaniu.

Pomiar stężenia wodoru w wydychanym powietrzu jest najpopularniejszym testem na sposób trawienia tego cukru, opierającym się na założeniu, że u człowieka zdrowego w wydychanym powietrzu wodór nie występuje – odwrotnie w przypadku osób nietolerujących laktozy, gdzie obecność wodoru jest efektem fermentacji niestrawionego dwucukru.

Drugim w kolejności jest test tolerancji laktozy z krwi. stawiąc uzupełnienie dla testu na obecność wodoru w wydychanym powietrzu. Test z krwi polega na badaniu poziomu stężenia glukozy po spożyciu laktozy. U osób zdrowych, w związku z rozkładem laktozy na glukozę i galaktozę, obserwuje się podniesienie się poziomu glukozy we krwi. U osób z nietolerancją laktozy poziom glukozy nie ulegnie podniesieniu.

Do wachlarza możliwości diagnostycznych zaliczyć można także badanie PH kału oraz biopsję jelita cienkiego, którą wykonuje się celem sprawdzenia efektywności działania poszczególnych enzymów w przewodzie pokarmowym.

Ponadto można również odwołać się do testów diagnostycznych badających genetyczne podłoże nietolerancji, które badają różnice w poszczególnych sekwencjach DNA.

Tylko dieta?

Jak wspomniano wyżej, jeśli zdiagnozowana zostanie nietolerancja laktozy, konieczne jest całożyciowe wyeliminowanie jej z diety. Jednak istnieje wiele produktów, które w swoim składzie zawierają laktozę, a których niekiedy nie da się z diety wyeliminować. Przykładem takiej grupy produktów są leki, gdzie zawartość laktozy jest podyktowana nadaniem odpowiedniej formy, smaku czy stabilności substancji właściwej, pełniąc tym samym funkcje pomocnicze.

W literaturze specjalistycznej znajduje się niewiele publikacji traktujących o tym zagadnieniu, pomimo że problem nietolerancji laktozy jest na świecie dość mocno rozpowszechniony. Nie znaleziono dotychczas jednoznacznej odpowiedzi, czy laktoza zawarta w lekach może mieć wpływ na wywoływanie objawów nietolerancji. Zawartość laktozy w lekach jest zróżnicowana i waha się od 100-200 mg do 400 mg w przypadku najbardziej skrajnej ilości, stąd zauważa się, że pacjenci przyjmujący leki zazwyczaj nie przekraczają dziennej dawki 2 g na dzień. Z innego punktu widzenia trudność stanowi również sposób oznaczania leków – producenci nie zawsze zaznaczają obecność laktozy w składzie.